عنصر بور که با علامت اختصاری B نمایش داده می شود، جزء عناصر میکرو است که در رشد و سلامتی تمامی گیاهان موثر است. بور در ساختار دیواره سلولی گیاهان وجود داشته ودر تولید مثل تمامی گیاهان نقش دارد. بور عنصری متحرک در داخل خاک است و قابلیت انتقال دارد . از آنجاییکه این قابلیت برای عناصر میکرو در مقدارهای کم ضروری است تا نیاز گیاه را تامین کند، در تغذیه کودی سنتی تلاش شده کمبود این عنصر تامین شود. با این وجود هنوز کمبود عصر بور از نظر کمبود عناصر میکرو در جایگاه دوم قرار دارد. جالب است که درحاليكه گياهان عالي به بور نياز ضروري دارند حيوانات ، قارچ ها و ميكروارگانيسم ها به اين عنصر نياز ندارند.

کارکرد اصلی بور در گیاهان

عنصر بور نقش کلیدی در تشکیل و پایداری دیواره سلولی گیاهان دارد. پایداری و انجام صحیح اعمال فیزیولوژیک، انتقال ساکاروز و انرژی به قسمت های در حال رشد گیاه ، همچنین گرده افشانی و تشکیل دانه از کارکردهای این عنصر است. وجود عنصر بور برای تثبیت عنصر نیتروژن و تشکیل گره های ریزوبیومی در خانواده بقولات (لوبیا، نخود و ...) ضروری است. کمبود بور عموما باعث عدم گرده افشانی و تشکیل دانه یا گرده افشانی ناقص و همچنین کاهش تشکیل گل در گیاهان می شود. عدم تامین مناسب عنصر بور باعث عدم رشد مناسب ریشه و کوتاهی آن شده که در عکس‌های زیر روی سویا و کلزا قابل مشاهده است (تصویر ۱).

تصویر ۱: رشد سویا در وضعیت تامین مناسب و کمبود بور

بـُور از گروه‌شبه فلزات‌ بوده‌ و رفتاری‌ بین‌ فلزات‌ و غیر فلزات‌ دارد. میزان‌ بوُر در خاك ها متفاوت‌ و از 2 تا 100 میلی گرم‌ در كیلوگرم‌ و یا حتی‌ بیشتر متغیر است .مقدار بـُور براساس‌ نوع‌ سنگ های‌ مادری‌ تشكیل‌ دهنده‌ خاك‌ تغییر می‌كند. این‌ عنصر درخاك‌ به‌ صورت‌ بصورت ترکیبات های‌ كلسیم‌ و سدیم‌ یافت‌می‌شود.خاک های مناطق‌ خشك‌ نیز در حدود دو میلی گرم‌ در كیلوگرم‌ بـُور دارد. در خاك‌های‌ دارای‌ بافت‌ سبك‌، بور در اثر بارندگی‌ یا آبیاری‌ شسته‌شده‌ و از دسترس‌ گیاه‌ خارج‌ می‌شود. همچنین‌ در pH بالاتر از هشت‌ و در خاك های‌ آهكی‌، میزان‌جذب‌ بـُور به‌ مقدار زیادی‌ كاهش‌ می‌یابد.

اگر چه‌ غلظت‌بـُور در خاك های‌ آهكی‌ بیش‌ از خاك های‌ اسیدی‌است‌، ولی‌ به‌ علت‌ واكنش‌ متقابل‌ بین‌ كلسیم‌ و بـُور، جذب‌ این‌ عنصر در خاك های‌ آهكی‌ به‌ دشواری‌صورت‌ می‌پذیرد.بر اساس‌ تحقیقات‌ انجام‌ شده‌، افزودن‌ كود نیتروژنه‌ باعث افزایش‌ غلظت‌ بـُور در سومین‌ و چهارمین‌ برداشت‌ شبدر سفید در سال‌ دوم‌ محصول‌ دهی‌ شده‌است‌. گونه‌های‌ مختلف‌ گیاهی‌ قابلیت های‌ متفاوتی‌ درجذب‌ بـوُر در خاك‌ دارند. عنصر بـُور در محصولات‌باغی‌ دو نقش‌متفاوت‌ فیزیولوژیكی‌ و تغذیه‌ای‌دارد.

از میان عناصر كم مصرف‌ (میکرو المتها)، بـوُر دارای‌بیشترین اهمیت‌در فرایند تشكیل میوه‌است. بـُور، در عمل لقاح، بر روی قابلیت زنده بودن دانه گرده‌، جوانه‌زنی و رشد لوله گرده تأثیر می‌گذارد. درجه نیاز گیاهان ‌نسبت به‌ بـُور متفاوت است، ‌ولی‌معمولا نیاز درختان‌میوه، ‌قابل‌توجه می‌باشد. ‌

بر اساس تحقیقات بعمل آمده گیاهان از لحاظ نیاز به‌ بـُر، به‌ سه‌ دسته‌ كم‌ نیاز، میان‌ نیاز و پرنیاز تقسیم‌بندی‌ می‌شوند.

مقدار نیاز	گیاهان زراعی و باغی
كم نیاز  ،میان نیاز	چمن، گندم، جو،خیار، باقلا، لیمو، كتان، فلفل، تمشك، چاودار، توت فرنگی.
میان نیاز	آلبالو، گیلاس، پنبه، پیاز، گلابی، سیب زمینی، اسفناج، گوجه فرنگی، هویج، كاهو، هلو، تربچه.
پر نیاز	یونجه، سیب، انواع كلم، شبدر، كرفس، خردل، بادام زمینی، انگور، چغندرقند، آفتابگردان، شلغم.

با توجه به اثرات‌مثبت‌ بـُور در افزایش عملكرد و بهبود خواص كیفی محصولات باغی باید به روش‌های مختلف نسبت به تأمین نیاز بـوُر در حد نیاز اقدام كرد.

تحقیقات نشان داده كه محلولپاشی‌ بـُور در پاییز، سبب افزایش تشكیل میوه در بادام به میزان 53 درصد شده است‌. بر اثر محلولپاشی‌ بـُور، عملكرد سیب به میزان 15 تا 20 درصد افزایش یافته است. همچنین لكه‌تلخی‌ نیز در این محصول كاهش یافته است‌. بـُور، عملكرد زیتون را نیز به میزان 40 درصد افزایش می‌دهد.

آنالیز گیاهان برای تعیین میزان بور

برای تشخیص میزان بور موجود در گیاه بهترین حالت استفاده از برگ های جوان است. میزان بور کافی در بافت خشک برگ باید در حدود ۲۵ تا ۷۵ ppm باشد. این میزان برای بسیاری از گیاهان قابل استناد است. کاربرد بور به صورت خاکی توصیه شده است. هرگاه میزان آن از حداقل مورد اشاره کمتر باشد بخصوص در گیاهانی چون یونجه، چغندرقند، سیب زمینی، گل آفتابگردان، سویا و کلزا, علائم کمبود بور نمایان می شود.

نشانه‌های کمبود بور در گیاهان

اکثر گیاهان قادر به انتقال عنصر بور از بافت های مختلف به قسمت‌های در حال رشد مانند مریستم جوانه ها، نوک ریشه ، گل‌ها و میوه نمی باشند. انتقال اولیه عنصر بور ابتدا در آوندهای چوبی صورت می‌گیرد و در صورت وچودکمبود ، نشانه های بروز آن در قسمت‌های در حال رشد گیاه همچون برگ های جوان و قسمت‌های تولید مثلی قابل مشاهده است (تصویر ۲).

درصورت کمبود شدید عنصر بور ، کاهش رشد مریستم نوک و در نهایت مرگ گیاه مشاهده می شود. از دیگر نشانه‌های کمبود ، کاهش رشد طولی ریشه، نقص تشکیل گل و بذر و ریزش میوه است. کمبود عنصر بور همچنین باعث عدم گرده افشانی درست و تشکیل دانه شده بدون این که این کمبود در برگ ها قابل مشاهده باشد . علائم کمبود بور معمولاً در جوانه‌های انتهایی یا جوان‌ترین برگ‌ها که در معرض شرایط حاد کمبود قرار دارند، ظاهر می‌شود. اختلالات به‌صورت قهوه‌ای شدن درون شلغم، پوسیدگی درونی چغندرقند، ساقه شکسته کرفس، سفت شدن دور برگ‌های فوقانی در سیب‌زمینی، قهوه‌ای شدن یا ساقه‌های توخالی گل‌کلم، قهوه‌ای شدن داخلی گوجه‌فرنگی، لکه سیاه در قسمت داخل زمین در حبوبات، زرد شدن بالای یونجه و غیره دیده می‌شود. بور نقش متابولیک در کنترل واکنشهای بیوشیمیائی داشته و بنابراین نقش عمده ای در ساختمان دیواره سلولهای گیاهی و حفظ غشای سلولی دارد . در اثر کمبود بور در گیاهان برگ ها بدشکل شده، تغییر شکل داده، پیچیده و از رشد باز می مانند و اغلب ضخیم، سخت و شکننده میشوند. در اثر کمبود این عنصر همچنین میان گره ها کوتاه شده و رشد قسمت های بالایی گیاه متوقف می شود، جوانه های انتهایی و نوک ساقه قهوه ای یا سیاه شده و می میرند.

همچنین از علایم کمبود بور می توان به آب گزیدگی و نکروزه شدن ساقه ها، ایجاد لکه های قلبی شکل یا تاجی شکل در غده ها، رشد مجدد و موقت جوانه های جانبی که باعث ظهور حالت بوته ای شدن گیاه میشود اشاره کرد. کمبود بور انتقال مواد قندی را هنگام توسعه گل دهی از طریق کمتر نمودن میزان قند شهد، کاهش می دهد. در اثر کمبود بور ، تعداد دانه گرده، رشد دانه گرده و لوله گرده کاهش می یابد.

كمبود بـُور در درختان میوه‌، سبب رشد و نمو ضعیف پرچم ها، كاهش مدت گرده افشانی مؤثر و در نتیجه ‌كاهش‌ تشكیل‌ میوه‌، نكروزه‌ شدن‌ پوست‌ تنه‌ درخت‌،‌ چوب ‌پنبه‌ای شدن‌ و تركیدن‌ میوه‌ها می‌شود. همانگونه که اشاره شد بـُور در انتقال‌ قندها نقش‌ اساسی‌ داشته‌ و كمبود بـوُر سبب‌ كاهش‌ قند می‌شود.

اختلاف‌ در تحرك‌ بـُور منجر به‌ تفاوت‌ در محل‌ بروز علایم‌ سمیت‌ این‌ عنصر در گیاه‌ می‌شود. در گیاهانی كه بـُور به صورت غیرمتحرك می‌باشد، همیشه در نوك و حاشیه برگ‌های پیر تجمع می‌یابد، لذا علایم‌ مسمومیت‌ بـُور به صورت‌ نوك‌ سوختگی‌ و لب‌ سوختگی‌ مشاهده ‌می‌شود. از طرف‌ دیگر در گیاهانی‌ كه‌ بـُور در آن‌متحرك‌ است‌، به‌ جای‌ سوختگی‌ حاشیه‌ برگ‌ها، علایم‌ سمیت‌ بـُور به صورت‌ مرگ‌ سرشاخه‌ها در اندام‌های‌ هوایی‌ جوان‌، چسبندگی زیاد در زاویه‌ سطح‌ فوقانی‌ دمبرگ‌ با ساقه و زخمهای‌ قهوه‌ای و چوب پنبه‌ای در طول ساقه و دمبرگ ظاهر می‌شود.

تصویر ۲: رشد گیاهان خانواده یونجه در شرایط کمبود بر و میزان بر کافی

 

علائم ناشی از کمبود بور در گیاهان مختلف بشرح ذیل است:

علائم كمبود بـُور در سیب:

كمبود بـُور در سیب‌ به‌ صورت‌ سیاه‌ شدن‌ وسط سیب‌، بد شكلی‌ میوه و چوب‌ پنبه‌ای‌ شدن‌ بافت‌ و پوست‌ میوه و ترك‌ خوردگی‌ تنه‌ درخت‌ سیب‌ ظاهر می‌شود.

علائم كمبود بـُر در گلابی :

یكی‌ از اولین‌ علایم‌ شناسایی‌ كمبود بـُور در گیاهان‌، مرگ‌ منطقه‌ مریستمی است. این منطقه، ‌منطقه‌ حساس ‌‌ویژه‌ گلها است‌. كمبود بـُور در گلابی‌باعث‌از بین‌ رفتن‌ گل‌ پیش‌ از بازشدن‌ و كاهش‌ تشكیل ‌میوه‌ می‌گردد.

علائم كمبود بـُور در گریب فروت:

در اثر كمبود بـوُر تشكیل‌ میوه‌ در انواع‌ درختان‌ میوه‌ از جمله گریب فروت آسیب می‌بیند و میوه‌های تشكیل شده بد شكل می‌شوند.

علائم كمبود بـوُر در انگور:

در تاكستان‌ها، كمبود بـُور سبب‌ كاهش‌ تشكیل‌ میوه‌ در انگور‌ می‌شود. در شرایط كمبود بـُور خوشه‌های انگور خالی از میوه می شوند که نشان دهنده ی آنست كه عمل تلقیح كامل صورت نگرفته است.

علائم كمبود بـُور در چغندرقند:

در چغندرقند كمبود بـُور سبب شكسته‌ شدن‌ بافت‌های‌ داخلی‌ ریشه‌ و در نتیجه موجب ایجاد قسمت‌هایی‌ تیره‌ می‌شود كه‌ به‌ آن‌ قهوه‌ای‌ شدن‌ یا دل‌ سیاهی‌ می‌گویند.

علائم كمبود بـُور در گندم: در اثر كمبود بـُور ریشك‌ سنبله‌های‌ گندم‌ از هم بازتر شده و با زاویه‌ بیشتری‌ به‌ خوشه‌ می‌ایستند. در‌ چنین‌ شرایطی‌ دانه‌ بندی‌ نیز در خوشه‌های‌ گندم‌ افت‌ پیدا می‌كند.

علائم كمبود بـُور در ذرت:

بـُور براحتی در گیاه انتقال نمی‌یابد و در نتیجه گیاهان مبتلا به كمبود، دارای ظاهری جاروئی هستند. زیرا فاصله میان گره‌های بالائی زیاد نمی‌شود. در اثر كمبود آن نقاط مرده كوچكی روی برگ‌ها ظاهر می‌گردد . این كمبود كه در اثر تنش خشكی تشدید می‌یابد، عموماً در خاك‌های با PH بالا و خاك‌های شنی با مواد آلی كم دیده می‌شود.

خشكی موجب كاهش آزاد سازی بـُور از ماده آلی شده و موجب تأخیر افتادن گرده افشانی می‌گردد. علائم كمبود بـُور و علائم ناشی از خشكی و كمبود روی ممكن است همزمان اتفاق بیافتد. در اثر كمبود بـُور نظم و ترتیب دانه ها بر روی بلال‌ها به هم خورده و حالت بد شكلی به آن می‌دهد؛ بطوریكه بعضی از قسمت‌هایش خالی از دانه است.

علائم كمبود بـُور در سیب زمینی:

در سیب‌ زمینی‌ نیز كمبود بـُور دیده‌ می‌شود و مصرف‌ اسید بوریك‌، سبب‌ افزایش‌ عملكرد می‌شود.

علائم كمبود بـُور در آفتابگردان:

در آفتابگردان‌ كمبود بـُور سبب‌ كركدار شدن‌ و شكنندگی‌ قسمت‌ فوقانی‌ ساقه‌ و دمبرگ‌، تغییر شكل‌ طبق‌ و ضعف‌ دانه‌ بندی‌ می‌شود.

عوامل موجود در خاک که در بروز کمبود عنصر بور در گیاهان موثر اند:

کمبود عنصر بور به شدت در خاک‌های ماسه ای اسیدی که دارای مقدار محدودی مواد آلی هستند عمومیت دارد و علت اصلی آن قابلیت آبشویی عنصر بور در چنین خاک‌هایی می‌باشد. خاک‌های دارای قابلیت جذب و ظرفیت زیاد (خاک‌های قلیایی که دارای PH بالا و رس زیاد و آهن یا اکسید آلومینیوم هستند) نیز عموما با کمبود عنصر بور روبرو هستند.

در بیشتر گیاهان عنصر بور به میزان بسیار کم دارای قابلیت انتقال از اوند چوبی می باشد ، در نتیجه بور موجود در بافت برگ قابلیت انتقال زیاد از برگ به اندام تولید مثلی را ندارد (جوانه‌ها، گل‌ها، بذرها و ...). از آنجاییکه قابلیت انتقال عنصر بور ضعیف می باشد ، . به همین علت، علائم کمبود بور ابتدا در بافت‌های تازه رشد یافته مانند برگ‌های جوان و ساختارهای تولیدمثلی رشد می‌کند. لذا همیشه عنصر بور باید در دسترس گیاه باشد به ویژه در مراحل زایشی (مانند تشکیل دانه)به میزان فراوان مورد نیاز می باشد.

عوامل محیطی که در کمبود بور موثرند:

فاکتورهای محیطی که در کاهش اثر گذاری عنصر بور موثر هستند عبارتند از رطوبت زیاد محیط و پایین بودن رطوبت خاک، که موجب ایجاد اختلال در انتقال عنصر بور در آوند چوبی میگردند. وجود دوره‌های طولانی خشکسالی مانع جذب عنصر بور از طریق سطح ریشه و تامین مناسب آن در گیاهان شده که این امر (کمبود بور) موجب حساسیت بیشتر گیاهان به علت شدت نور زیاد و همچین حرارت زیاد محیطی در روزهای آفتابی میشود (تصویر ۳). در شرایط کمبود عنصر بور جذب انرژی نوری در فتوسنتز گیاهان به شدت کاهش می‌یابد که این امر موجب آسیب دیدن برگها در گیاه می شود. خاک‌های دارای دمای پایین نیز می‌تواند در جذب عنصر بور اختلال ایجاد کند.

تصویر 3- گیاهان در صورت کمبود بور بر اثر شدت نور زیلاد آسیب می بینند

 

وجود مقادیر کافی از عنصر بور برای جذب فسفر و پتاسیم ضروری است: بررسی ها نشان داده که تغذیه گیاهان با مقادیر کافی عنصر بور موجب جذب بهتر عناصر فسفر و پتاسیم توسط ریشه از طریق کارکرد بهتر ATPase و عملکرد بهتر دیواره سلولی ریشه می شود. عنصر بور نقش اساسی در تجمع قارچ های میکوریز در ریشه دارد که این قارچها نقش اساسی در جذب عناصر فسفر و پتاسیم دارند.

نکاتی برای جلوگیری از بروز کمبود بور

هر دو سال یک‌بار زمین‌های خود را آزمایش کنید تا در مورد سطوح مواد مغذی زمین مطمئن شوید. اهداف عملکرد خود را با نیازهای فعلی مواد مغذی مقایسه کنید و با یک بذرشناس مشورت کنید. از آنجا که ارتباط خوبی بین کمبود و مسمومیت ناشی از بور وجود دارد، مهم است که مقدار صحیح بور را با استفاده از منبع مناسب مورد استفاده قرار دهید.

درمان کمبود بور

اسید بوریک و کود مایع بر می‌توانند برای کاهش علائم ناشی از کمبود بور مورد استفاده قرار گیرند. میزان استفاده حدود 1/1 کیلوگرم در هکتار و یا 0/1 لیتر در هر هکتار است، اما سطوح بهینه نیاز به بور بسته به نوع گیاه متفاوت است. بوراکس، اسید بوریک یا سولوبور می‌تواند در آب حل شود و در کود خشک مخلوط شده اسپری شود. استفاده بیش از حد بور برای گیاهان سمی می باشد ، بنابراین باید اطمینان حاصل شود که میزان مصرف درست و حتی نوع پوشش آن مورد توجه قرار گیرد. در حالی که بور ممکن است بر روی برگ اسپری شود، استفاده بیش از حد باعث آسیب به گیاه می‌شود. استفاده از بور ممکن است کمبود بور در خاک قلیایی را تصحیح نکند، زیرا حتی با افزودن بور، ممکن است این ماده مغذی برای جذب گیاه در دسترس نباشد. ادامه استفاده از بور در خاک‌هایی که می‌توانند در معرض اشباع باشند، مانند خاک‌های شنی، ممکن است لازم باشد.

علائم بیش بود بـُور

سرخشكیدگی‌ در درختان‌ سیب‌، زردآلو، گیلاس‌، هلو، گلابی‌، گوجه‌ سبز و آلو در اثر سمیت‌ بـُور نیز گزارش‌ شده‌ است‌. به طور خلاصه‌ در گونه‌های‌ گیاهی‌ كه ‌بـُور در آن‌ها غیر پویاست‌، علایم‌ به‌ صورت‌ نوك‌ سوختگی‌ و لب‌ سوختگی‌ در برگ‌های‌ پیر ظاهر می‌شود در حالی‌ كه‌ در گیاهانی‌ كه‌ بـُور در آن‌ها پویاست‌، این‌علایم‌ به‌ صورت‌ مرگ‌ سرشاخه‌های‌ مریستمی‌ ظاهر می‌شود.

دامنه‌ حد كفایت‌ و مسمومیت‌ بـُور، برخلاف‌ سایر عناصر غذایی‌ دیگر، بسیار كم‌ است‌ و در صورتی‌ كه‌ خاك‌ شور و یا آب‌ آبیاری‌ دارای‌ بـُور فراوانی‌ بوده‌ باشد و یا در مصرف‌ كودهای‌ محتوی‌ بـُور، بویژه‌ اسید بوریك‌ زیاده‌ روی‌ گردد، گیاه‌ دچار علایم‌ مسمومیت‌ شدید خواهد شد.این علایم معمولاً با سوختگی‌ از حاشیه‌ برگ ها شروع‌ می‌شود. تحرك‌ بـُور چه‌ در خاك‌ و چه‌ در گیاه‌، در مقایسه‌ با سایر عناصر ریزمغذی‌ بسیار بیشتر بوده‌ و لازم‌ است‌ در مقدار و نحوه‌ مصرف‌ آن‌ نهایت‌ دقت‌ را به كار برند .

 

محصولات البرز بهسم که دارای بور می باشند:

سیوکس 20-20-20 ، سیوکس 36-10-12 ، سیوکس6-49-13

فیتومکس 06-49-13، فیتومکس 20-20-20، فیتومکس 30-5-15 ،فیتومکس 5-5-35

سوسپانسیون 14-52-14 فیتومکس

کود سوسپانسیون 25-25-25 فیتومکس

کود بر حاوی مس فیتومکس

کود سوسپانسیون فسفر کلسیم بور

کود فروت ست

نیترات کلسیم بر مایع بیوموند

میکرومیکس ایندوگلف

---