کشاورزی به مفهوم راهها وروشهای بهره برداری از منابع آب وخاک وانر‍ژی و… است که در جهت تامین نیازهای غذایی وپوشاک انسانها همواره در طول تاریخ پایه واساس بسیاری از تحولات اقتصادی، اجتماعی، سیاسی وفرهنگی در سرتاسر جهان بوده است؛ بطوری که امروزه کشاورزی وتوسعه کشاورزی به عنوان نیروی محرکه ونیروی پیش برنده توسعه بطور عام وتوسعه روستایی بطور خاص است.کشاورزی پایدار نوعی کشاورزی است که در جهت منافع انسان بوده، کارایی بیشتری در استفاده از منابع دارد وبا محیط در توازن است. به عبارتی کشاورزی پایدار باید از نظر اکولوژیکی مناسب، از نظر اقتصادی توجیه پذیر واز نظر اجتماعی مطلوب باشد.

علت اصلی ظهور پایداری در کشاورزی را می توان در تاریخ اجرای برنامه های انقلاب سبز وکشاورزی مدرن وانتقادات وارد برآن جستجو کرد. بطوریکه در اکثر قریب اتفاق مناطقی که در آنها فناوری های انقلاب سبز تولید را افزایش داده باشند، اثرات زیست محیطی واجتماعی معکوسی پدید آمده است که از جمله این مشکلات عبارتند از :

-آلودگی آب از طریق آفت کش‌ها ، نیترات‌ها، از دست رفتن خاک وتلفات دام، صدمه زدن به حیات وحش، اختلال در زیست بوم‌ها وایجاد مشکلات بهداشتی در آب آشامیدنی.

– آلودگی مواد غذایی وعلوفه دامی با بقایای آفت کش ها، نیترات‌ها وآنتی بیوتیک‌ها

-خسارت به مزارع ومنابع طبیعی از طریق آفت کش ها، که باعث صدمه زدن به کشاورزانی که مشغول به کارند وعموم مردم و اختلال در زیست بوم‌ها وزیان رساندن به حیات وحش می شود.

-آلودگی جو با آمونیاک ، اکسید ازت، متان ومواد حاصل از سوختن که در کاهش ازن وگرم شدن زمین نقش دارند.

– استفاده مفرط از منابع طبیعی که باعث ایجاد خسارت به آب زیر زمینی وزیان به گیاهان خوراکی وحشی ورستنگاهها شده و موجب کاهش ظرفیت آنها در جذب مواد زاید می شود وهمچنین باعث ماندآبی شدن وافزایش شوری می شود.

– تمایل به استاندارد کردن وتخصصی کردن کشاورزی با روی آوردن به رقم‌های جدید بذر که موجب از دست رفتن نژادهای سنتی می شود.

– خطرهای بهداشتی جدید برای کارگران در صنایع شیمیایی کشاورزی وعمل آوری مواد غذایی.

یکی از هزینه های کاملاً پنهان کشاورزان انقلاب سبز ومدون سوخت‌های فسیل است که باید برای بالا نگهداشتن سطح بازده مصرف شوند، بطوریکه برای تولید هر کیلو گرم غله در شرایط انقلاب سبز پرنهاده ۳تا۱۰ مگا ژول انرژی مصرف می شود،در حالیکه این میزان در کشاورزی پایدار ۵ر۰ تا یک مگا ژول انرژی مصرفی است.

اهداف کشاورزی پایدار:

کشاورزی پایدار سه هدف اصلی حفظ محیط زیست،سود بخشی اقتصادی- اجتماعی و عدالت اقتصادی را دنبال می کند.

پایداری در کشاورزی ، حاصل مدیریتی است که ما در آن باید نیازهایمان را با مد نظر گرفتن توانایی تولید طبیعت ویافتن نیازهای مربوط به آن بیابیم. بنابراین نظارت بر منابع انسانی وطبیعی نخستین هدف است.

به عبارت دیگر کشاورزی پایدار مجموعه ای از روش‌هایی است که بیان می کند چگونه با بکار بردن حداقل نهاده ها و عوامل مصنوعی وشیمیایی بتوانیم عملکرد مطلوبی را بدست آوریم به نحوی که کمترین تأثیر سوء به محیط زیست وارد شود.

ناگفته نماند آلودگی آبها، آلودگی خاک وفرسایش آن، به خطر افتادن زندگی حیات وحش وکاهش تنوع زیستی ،به خطر افتادن سلامتی انسان وافزایش شیوع آفات وامراض گیاهی و حفظ محیط زیست، سوددهی اقتصادی وعدالت از جمله دلایلی است که باعث شده در جهان به کشاورزی پایدار توجه شود.

حرکت به سوی کشاورزی پایدار هنگامی اتفاق می افتد که تمام کشاورزان این اطمینان را داشته باشند که بتوانند از تمام مزایای موجود بهره مند شوند. با حرکت فزاینده ای که در دودهه گذشته در صنعت کشاورزی حاصل شده با این پرسش مواجه می شویم که صنعت کشاورزی در ارتقا شیوه هایی برای برطرف کردن مشکلات اجتماعی چه نقشی ایفا می کند.

امروزه حرکت به سوی کشاورزی پایدار به حمایت‌های فزاینده وحرکت در مسیر اصلی خود نیاز دارد؛ کشاورزی پایدار علاوه بر آن که می تواند بسیاری از معضلات اجتماعی وزیست محیطی را رفع کند، موجب پیشرفت‌هایی هم شده واز نظر اقتصادی فرصت های کاری برای کشاورزان، کارگران، مصرف کنندگان ، سیاستمداران وافراد دیگر در صنعت مواد غذایی ایجاد می کند. تکیه بر اصول کشاورزی پایدار می تواند نیازهای کنونی مارا حتی بدون در نظر گرفتن توانایی نسل آینده در فراهم ساختن نیازهایشان برآورده سازد، اما نظارت بر منابع انسانی وطبیعت در این راستا اهمیت بسیار زیادی دارد.

نظارت بر منابع انسانی شامل در نظر گرفتن وظایف اجتماع در برابر جایگاه کار وزندگی کارگران، نیازهای جوامع روستایی وسلامت وامنیت مصرف کننده در حال و آینده می شود. لازم به یادآوری است نظارت برزمین ومنابع طبیعی (نگهداری،حفظ وتوسعه منابع حیاتی ) باید طی یک برنامه درازمدت انجام شود. موفقیت در کشاورزی پایدار نیازمند تلاش‌های علمی همراه با تحقیق وپژوهش توسط محققان رشته های گوناگون، کشاورزان، مصرف کنندگان، سیاستمداران‌ ودیگر افراد است.

موانع

توسعه و گسترش کشاورزی پایدار با موانع و مشکلاتی هم مواجه است که‌از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

*رشد جمعیت: افزایش رشد جمعیت باعث افزایش تقاضا برای غذا والیاف شده که می بایست از طریق گسترش سطح زیرکشت یا بالا بردن راندمان تولید تأمین شود.

*فقر: مردم فقیر برای بقای کوتاه مدت خود از منابع بطور بی رویه استفاده می کنند.

*حق مالکیت‌ها ومنابع دارایی عمومی (منابع ملی) : منابع ملی شامل اکوسیستم محیط زیست اهمیت زیادی دارند. تردیدی وجود ندارد که به دلیل اهمال وبهره برداری بیش از حد، سرمایه گذاری اندک وحتی سلب مالکیت از منابع ملی، این گونه بهره برداران مورد تهدید قرار گرفته اند.

*سیاست‌های ملی: سیاست‌های ملی از طریق تأثیر بر رشد جمعیت، فقر وفشار جمعیت بر منابع مالی می توانند باعث ناپایداری شوند.

راهکارها

اگر چه در این میان باید گفت برای دسترسی به کشاورزی پایدار راهکارهای ذیل قابل تحقق است:

۱-عدم تمرکز:برای نیل به کشاورزی پایدار باید تعداد کشاورزان زیاد باشد. همچنین در این سیستم، نواحی وصنایع تبدیلی متمرکز وجود دارد.

۲-عدم وابستگی: برای رسیدن به کشاورزی پایدار باید تفکر وابستگی به منابع خارج مزرعه را کنار گذاشت وبه منابع داخل مزرعه تکیه کرد.

۳-همکاری وتشریک مساعی: این امر نیازمند بسترسازی فرهنگی وتأکید بر همکاری در زمینه های گوناگون است. حال آنکه در حال حاضر بر منافع فردی به جای همکاری تأکید می شود.

۴-همنوایی با طبیعت: انسان در این سیستم درک این مسأله را دارد که او از طبیعت جدا نیست از این رو از آن استفاده معقول می کند. از ضایعات مزرعه در فعالیت‌های زراعی استفاده می‌کند. از این روسطح تولید از طریق اعمال به زراعی است، نه تکیه بر نهاده های شیمیایی.

۵-تنوع کشت:باید تکیه بر زراعت چند محصول باشد که باعث رعایت بکارگیری تناوب زراعی شود وفعالیت‌های زراعی ودامداری تلفیق شود.

۶-بهره برداری مفید: مدیر مزرعه تمامی هزینه های مستقیم وغیر مستقیم را محاسبه می کند. حال آنکه در سیستم کشاورزی متداول هزینه های غیر مستقیم از جمله صدمات زیست محیطی ناشی از تولید نادیده گرفته می‌شود. از این رو به منافع کوتاه مدت وبلند مدت اهمیت داده می شود؛ از سوی دیگر، به منابع تجدید شونده تکیه می شود ودر مصرف منابع تجدید نشدنی مانند نفت وسوخت‌های فسیلی و… دقت خواهد شد که در نتیجه این امر خود به خود باعث مصرف محدود وحفظ آن برای نسل‌های آینده می شود.

نتیجه گیری

رسیدن به کشاورزی پایدار رویای جهان امروزه است که مرتب در محافل عمومی از آن صحبت می شود. در عین حال که کشاورزی پایدار تعریف ساده ای دارد. اما در عمل با مشکلات فراوانی روبرو بوده و در عین حال که سیستم کشاورزی فعلی فرسنگها از آن دور است. البته دلیل این امر ساختار فکری مدیران واحدهای بهره برداری وحتی کارشناسان کشاورزی است؛ چرا که هنوز برای رسیدن به کشاورزی پایدار وراهکارهای ارائه شده یک دلیل بیشتر وجود نداردو آن هم تغییر طلایی آموزش است.

برای هدایت به این سمت،پیشنهاد می شود در نگرش ومهارت طیف کارگزاران کشاورزی در سطوح مختلف شامل تمام عوامل یعنی محققان، کارشناسان وکشاورزان تغییر حاصل شود. این امر نه تنها شامل آشنایی با مفاهیم کشاورزی پایدار ولزوم توجه به آن می شود، بلکه در سطوح بعدی توجه به روش‌های بکارگیری آن را هم در بر می گیرد. به ویژه آنکه باید به بخش تحقیقات کشاورزی برای سازگاری با محیط زیست توجه شود.

کشاورزی پایدار یک فرایند بیولوژیکی است وسعی در تقلید کردن از خصوصیات کلیدی یک اکوسیستم دارد. کشاورزی پایدار باعث پیچیدگی اکوسیستم زراعی می شود، کارایی چرخش عناصر غذایی در این نوع کشاورزی افزایش می یابد واز خورشید به عنوان منبع اصلی انر‍‍ژی برای به حرکت درآوردن سیستم بهره برداری مطلوب استفاده می شود.

فرایند تصمیم گیری جامع بر مبنای به کارگیری از ابزارهای مناسب برای برنامه ریزی مالی ، زمین، بیولوژیکی ونظارت دقیق است. همه این جوانب بصورت کل مدیریت می شوند و از جمله مزایای آن کیفیت بالاتر حیات محیط زیست ، ثبات مالی و سوددهی مداوم و اطمینان از اینکه تصمیمات منجر به بهبود محیط زیست خواهند شد، است. از طرفی ابزاری به دست می دهد که تصمیمات دقیق تر اتخاذ شود و بازتاب آن در طبیعت بصورت کلی ملاحظه شود. بنابراین مدیریت جامع نگر ضامن آن است که تمدن در طول زمان باقی وپیوسته وبادوام خواهد ماند.

منابع:

۱-درویشی جزی.ع٫(۱۳۷۳).شاخص های اثرات اجتماعی واقتصادی وپایداری در مدل برنامه ریزی توسعه کشاورزی. فصلنامه اقتصاد کشاورزی وتوسعه. سال دوم. ش:۷٫ صص ۱۳۷-۱۶۰

۲-فرانسیس٫ چ.اک.ب.فلورا ول.د.کینگ.(۱۳۷۷). کشاورزی پایدار در مناطق معتدل. ترجمه: عوض کوچکی وجعفر خلقانی. مشهد: دانشگاه فردوسی.

۳-کرمی.ع٫(۱۳۷۲). توسعه پایدار وسیاست کشاورزی. مقاله ارائه شده در دومین سمپوزیوم سیاست کشاورزی ایران. ۱۸-۲۰ آبان. دانشکده کشاورزی دانشگاه شیراز٫ انتشارات مرکز نشر دانشگاه شیراز

۴-مشفق. ژ.وم.شاه ولی (۱۳۸۵). پایداری زیست محیطی وهنر کاریکاتور. تهران:انتشارات کیان مهر

۵-Batie,Ma.(1992).Sustainable agriculture development in america;exploring the possibilithes. Agriculture latin. 2-39 ecosystems and environment

---